ЦӨЛЖИЖ БУЙ МОНГОЛ
Ширээн дээр минь Байгаль орчны төлөв байдлын 2015-2016 оны тайлан байна. Эх дэлхийн бүгдэд хамааралтай цаг уур, хөрс, шороо, ус, агаар, амьтан ургамал бүгдийг багтаасан энэ тайлан Монголын байгаль орчин өнөөдөр яг ямар байдалтай байгааг бүх талаас нь оношилсон хамгийн үнэнд дөхөх баримт юм. Эдгээр дундаас өдгөө дэлхий нийтийн тэр дундаа Азийн орнуудын хамгийн том аюулын нэгд зүй ёсоор тооцогдож буй цөлжилтийн судалгааг сугаллаа.
Учир нь манай орны нийт нутаг дэвсгэрийн 76.8 хувь нь цөлжилт, газрын доройтолд өртсөнийг салбарын эрдэмтэд тогтоожээ. Үүнээс хүчтэй, нэн хүчтэй доройтсон газар 22.9 хувийг эзэлж байгаа аж. 1 сая 566 мянган км2 газар нутагтай Монголын 76.8 хувьд цөлжилт их бага хэмжээгээр үүссэн гэдэг бол Монгол Улс хөрсний доройтолд орсны том баталгаа, аюул мөн. Тодруулбал, цөлжилт, газрын доройтол нэмэгдсэн газруудад Их нууруудын хотгор, Нууруудын хөндий, өмнийн болон дорнын говийн нутаг хэвээр хадгалагдан үлдэж байгаагийн зэрэгцээ өмнөх үеийн судалгаагаар тогтоогдсон Орхон-Сэлэнгийн сав нугаг, Хэрлэн -голын сав, Дорнод Монголын хээрийн муж, Төв халхын тэгш өндөрлөгийн хэмжээнд доройтлын үйл явц нэмэгдсэн дүнтэй гарчээ. Энэ нь Монгол орны хэмжээнд өмнө нь хийгдсэн судалгааны үр дүнтэй харьцуулахад цөлжилт, газрын доройтол сүүлийн 15 жилийн хугацаанд эрчимжиж, улмаар доройтлын дунд, хүчтэй, нэн хүчтэй зэрэглэлийн хамрах талбай нэмэгдсэн үзүүлэлт аж.
2015 оны төлөв байдлыг ижил төсөөтэй арга зүйгээр гүйцэтгэсэн 2010 оны үнэлгээний үр дүнтэй харьцуулахад нийт доройтсон газрын талбай нэг хувиар, нэн хүчтэй зэрэглэлд хамрагдах газар 3.8 хувиар буурч, сул зэрэглэлд хамрагдах газар 11.2 хувиар хасагдсан ч, дунд, хүчтэй зэрэглэлд хамрагдах газар 3.9, 10.2 хувиар нэмэгджээ. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн таван жилд сул, дунд зэрэглэлд хамрагдах нутгаас 6.4 хувь нь хүчтэй цөлжиж буй зэрэглэлд шилжсэн байна. Судлаачид доройтол илэрсэн газар бүрийн хэмжээнд нөлөөлж буй хүчин зүйлийн 49 хувийг хүн болон малын шилжин суурьшилт, хөдөлгөөн, 51 хувийг байгалийн хүчин зүйлсийн нөлөөтэй хэмээн онцолжээ. Ингэхдээ цөлжилтийн хүчтэй, нэн хүчтэй зэрэглэлд Говьсүмбэр аймгийн нутаг дэвсгэрийн 62.8, Дорнодын 43.5, Дархан-Уулын 31.7, Сүхбаатарын 31.1, Дундговийн 27.9, Дорноговийн 21.9, Өмнөговийн 17.5 хувь хамрагдаж байгааг тодотгосон нь дээрх аймгуудад цөлжилт хамгийн эрчимтэй явагдаж байгааг илтгэж байгаа юм.
Мал цөлжилтиин гол үүсвэр үү
Судалгааны нэг чухал зүйл нь малын хөл, бэлчээрээс үүдэлтэй цөлжилтийн байдлыг тогтоосон явдал. Нэгж талбайд ногдох малын тоо толгойн өөрчлөлтийг судалж үзэхэд 1980-2000 оны хооронд нэг га-д ногдох малын тоо 100-300 хонин толгой байсан бол 2000-2015 оны хооронд энэ үзүүлэлт 400-500 хонин толгой болж өссөн дүнтэй байна. Монголын бэлчээр нийт 80-90 сая хонин толгой малын багтаамжтай буюу нэг га-д 500-600 хонин толгой нягттай байхаар эрдэмтэд тооцоолсон байна. 1980-1990-ээд онд малын тоо толгой тогтвортой байсан бөгөөд 1991 оноос хойш бэлчээрийн даац, багтаамж улсын хэмжээнд тасралтгүй хэтэрч ирсэн. Орон зайн хувьд малын тоо толгой өсөх хандлага нутгийн төв болон зүүн бүсэд илүүтэй ажиглагдаж байна. Харин тоон өөрчлөлтийн хувьд сүүлийн 15 жилийн хугацаанд Дархан-Уул, Орхон, Төв, Хэнтий аймагт нэг га-д ногдох малын тоо толгой жилд 500-700 хонин толгойгоор, харин бусад нутагт 100-300 хонин толгойгоор тус тус өсчээ. Малын тоо толгойн өсөлт хамгийн түрүүнд ургамлын нөмрөгт нөлөөлөх бөгөөд ургамлын нормчилсон индексэд ижил хугацаанд гарсан өөрчлөлтийг үнэлж үзэхэд, малын тоо толгой өссөн бүс нутгуудад ургамлын нөмрөг сийрэгжсэн. Жилд -0.007-0.002 нэгжээр ургамлын нөмрөг буурч байгаа нь цаашид малын тоо толгойг зохицуулалтгүй нэмэгдүүлэх нь газрын чанарт сөрөг өөрчлөлт үзүүлэх үндсэн нөхцөл болж байна.
Монгол Улс 111.0 сая га бэлчээр, 1.7 сая га хадлангийн талбай, нийт 112.7 сая га хадлан бэлчээрийн нутагтай. 2016 оны байдлаар 61.5 сая толгой мал бүхий 160 гаруй мянган малчин өрх бэлчээр ашиглаж байна. Бэлчээр, хадлангийн талбай нь хөдөө аж ахуйн нийт эдэлбэр газрын 97 хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн талбайг 1964 оныхтой харьцуулахад цөлжилтийн улмаас 2015 онд есөн сая га талбайгаар багасчээ. Малчид 52.9 сая га бэлчээрийг өвөл, хаврын улиралд, 60.3 сая га бэлчээрийг зун намрын улиралд ашиглаж байна.
2015 оны байдлаар 112.7 сая га бэлчээрийн долоон хувь нь нэн хүчтэй талхлагдалд, 63 хувь нь хүчтэй талхлагдалд өртөж, ургац 20-30 хувиар буурсан бөгөөд нийт 1683121 га бэлчээрт хөнөөлт мэрэгч, шавж голомтлон тархсан байна. Үүнээс гадна хариуцлагагүй уул уурхай ч бас цөлжилтөд хүргэж байна. Тодруулбал, 2016 оны байдлаар 15 аймгийн 56 сумын нутаг дэвсгэрт 4200 га газар уул уурхайн улмаас эвдрэлд орж эзэнгүй орхигджээ. Говь, хээрийн бүсийн төв суурин газрын түлшний хэрэгцээнд загийг их хэмжээгээр ашигласантай холбоотой 125.0 мянган га газрын заг, бут сөөг бүрэн устсан аж. 2016 онд 13 аймгийн 47 суманд 81 удаагийн ой, хээрийн гал түймэр гарч, 21293 га ой, 332.653 га хээр, нийт 353.946 га талбай түймэрт өртсөн нь энэ хэмжээний газрын хөрс доройтож үлдсэнийг хэлж буй юм. Мөн 1.2 сая га тариалангийн талбайн 548.7 мян га нь атаршсан хэвээр байна.
ЦӨЛЖИЛТИЙН ЭСРЭГ БИД ЮУ ХИЙЖ БАЙГАА ВЭ
Цөлжилтийн эсрэг үйл ажиллагааг зохион байгуулах хүрээнд 14 аймаг цөлжилттэй тэмцэх хөтөлбөр, долоон аймаг дунд хугацааны төлөвлөгөө боловсруулан холбогдох аймгийн ИТХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулан хэрэгжүүлж байгаа юм байна. Цөлжилтийн анхан шатны мониторингийн сүлжээг 1500 цэгт байгуулан, анхан шатны мэдээлэл бүрдүүлж байгаа нь өмнөх жилүүдийг бодвол том дэвшил. Түүнчлэн "Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилтын хүрээнд улсын болон орон нутгийн төсөв, олон улсын байгууллагын хөрөнгөөр 2005-2015 онд нийт 7059.8 га талбайд ойн зурвас байгуулжээ. Улсын хэмжээнд говь, хээрийн бүсийн 15.7 сая га талбай бүхий газар нутгийг улсын тусгай хамгаалалтад авч, энэ нь улсын нийт газар нутгийн 10.03 хувийг эзэлж байна. 2015 оны байдлаар 2009 булаг, шандны эхийг улсын төсвийн хөрөнгө болон гадаадын төслүүдийн санхүүжилтээр хашиж, хамгаалах ажил хийж гүйцэттэсэн хэмээн ажлын албаныхан тайлбарлажээ. Энэ бүхэн цөлжилтийг сааруулахад тодорхой хэмжээгээр тус нэмэр болж буй ч бүрэн хэмжээнд биш юм. Эрчимтэй явагдаж буй цөлжилтийг сааруулж буй жишээг бид БНСУ, Япон зэрэг орноос харж болно. Тэд сүүлийн 20 орчим жилд зөвхөн цөлжилтийг сааруулахын тулд олон сая га талбайг ойжуулаад байна.
Ингээд зогсохгүй цөлжилт, газрын доройтол аль талаас нутаг руу нь түрж байгааг судалж, бусад орны цөлжилтийг сааруулахад хөрөнгө гаргаж, моджуулж эхлээд буй. Үүний нэгд манайх орж, дээрх хоёр улсаас цөөнгүй төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж, тодорхой газрыг моджуулж өгсөн ч хамгаалалт, арчлалтын тал дээр манайхан муу үнэлгээтэй яваа. Өөрөөр хэлбэл, ойжуулах, моджуулах гэж хөрөнгө мөнгө гарган мод тарьдаг ч түүнийгээ арчлан ургуулах, хамгаалах тал дээр бидэнд туршлага гэхээсээ илүү сэтгэл дутдаг гэхэд хилсдэхгүй.
ЦААШИД ХЭРХЭХ ВЭ
Цөлжилтийг сааруулахад цөлжилтөөс сэргийлэх тухай хууль болон Цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилт нь нэгдсэн бодлого, төлөвлөлт, зохицуулалт, удирдлага зохион байгуулалт; хөрөнгө санхүүгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан хангалтгүй байгааг бодлого гаргах төвшнийхөн анхаарах нь зайлшгүй шаардлага болоод байгааг судалгааны багийнхан тодотгожээ. Мөн салбар дундын зохицуулалт сул байгаа нь цөлжилТТэй тэмцэх нэгдсэн бодлого, цогц арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд хүндрэл учруулж байгааг ч онцолсон байна.
Байгаль орчны тэр дундаа цөлжилтийг сааруулах, үүний эсрэг арга хэмжээ авдаг судалгааны олон арван байгууллага манайд бий. Өмнө нь хаана хэрхэж буй нь мэдэгдэхгүй хоорондоо зөрсөн статистик, судалгаанууд дунд хууль, төсел, хөтөлбөр санаачлагчид төөрдөг байсан бол одоо ойрын хоёр жилдээ барих нэгдсэн тайлан, судалгаатай боллоо. Одоо хамгийн чухал нь Монгол орны нийт газар нутгийн 76.8 хувийг хамраад "амжсан” цөлжилт, газрын доройтлыг бууруулах, арилгах төр, хувийн хэвшлийнхний атгасан гар шиг үйл ажиллагаа үгүйлэгдэж байна. Дашрамд дурдахад, дээрх судалгааны дүн 2015, 2016 онд хамаарах бөгөөд өдгөө цөлжилтийн хэмжээ дээрхээс нэмэгдсэн нь тодорхой юм.
Б.ЭНХМАРТ /ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН/
